Саюз камуністаў, міжнародная рабочая арганізацыя, якая пры тагачасных умовах, зразумела, магла быць толькі тайнай, на кангрэсе, які адбыўся ў лістападзе 1847 г. у Лондане, даручыла ніжэйпадпісаным выпрацаваць прызначаную для апублікавання разгорнутую тэарэтычную і практычную праграму партыі. Так узнік ніжэйпададзены «Маніфест», рукапіс якога быў адпраўлены для надрукавання ў Лондан за некалькі тыдняў да лютаўскай рэвалюцыі. Апублікаваны ўпершыню па-нямецку, «Маніфест» вытрымаў на гэтай мове ў Германіі, Англіі і Амерыцы па крайняй меры дванаццаць розных выданняў. На англійскай мове ён упершыню з’явіўся ў 1850 г. у Лондане ў «Red Republican», у перакладзе міс Элен Макфарлін, затым у 1871 г. не менш чым у трох розных перакладах у Амерыцы. На французскай мове ён упершыню выйшаў у Парыжы незадоўга да чэрвеньскага паўстання 1848 г. і нядаўна — у нью-йоркскім «Socialiste». Падрыхтоўваецца новы пераклад. На польскай мове ён з’явіўся ў Лондане неўзабаве пасля першага нямецкага выдання. На рускай — у Жэневе ў шасцідзесятых гадах. На дацкую мову ён быў перакладзены таксама неўзабаве пасля свайго выхаду ў свет.

Аднак «Маніфест» з’яўляецца гістарычным дакументам, і мы лічым, што змяняць яго ўжо не маем права. Можа, наступнае выданне ўдасца забяспечыць уводзінамі, якія ахопяць прамежак ад 1847 г. да нашых дзён; гэта выданне было пачата настолькі нечакана для нас, што ў нас не было часу для гэтай работы.

Карл Маркс, Фрыдрых Энгельс
Лондан, 24 чэрвеня 1872 г.

Надрукавана ў брашуры «Das Kommunistische Manifest Neue Ausgabe mit einem Vorwort der Verfasser», Leipzig, 1872.

Першае рускае выданне «Маніфеста Камуністычнай партыі» ў перакладзе Бакуніна з’явілася ў пачатку 60‑х гадоў; яно было надрукавана ў друкарні «Колокола».

У той час рускае выданне «Маніфеста» магло здавацца на Захадзе не больш як літаратурным кур’ёзам. У цяперашні час такі погляд быў бы ўжо немагчымы.

Да якой ступені абмежаваны абсяг распаўсюджання меў тады (снежань 1847 г.) рух пралетарыяту, лепш за ўсё паказвае апошні раздзел «Маніфеста»: «Адносіны камуністаў да розных апазіцыйных партый» у розных краінах. У ім не хапае якраз Расіі і Злучаных Штатаў. Гэта быў час, калі Расія з’яўлялася апошнім вялікім рэзервам усёй еўрапейскай рэакцыі, калі эміграцыя ў Злучаныя Штаты паглынала лішак сіл еўрапейскага пралетарыяту. Абедзве гэтыя краіны забяспечвалі Еўропу сыравінай і служылі ў той жа час рынкам для збыту яе прамысловых вырабаў. Абедзве яны, значыць, з’яўляліся тады так або інакш апорай існуючага ў Еўропе парадку.

Да якой ступені змянілася гэта цяпер! Іменна еўрапейская іміграцыя зрабіла магчымым каласальнае развіццё земляробчай вытворчасці ў Паўночнай Амерыцы, якая сваёй канкурэнцыяй узрушвае еўрапейскую зямельную ўласнасць — і буйную і дробную — у самой яе аснове. Яна дала, апрача таго, Злучаным Штатам магчымасць узяцца за эксплуатацыю іх багатых крыніц прамысловага развіцця ў такіх памерах і з такой энергіяй, якія за кароткі час павінны пакласці канец прамысловай манаполіі Заходняй Еўропы і асабліва Англіі. Абедзве гэтыя акалічнасці ў сваю чаргу аказваюць уздзеянне ў рэвалюцыйным сэнсе і на Амерыку. Дробная і сярэдняя зямельная ўласнасць фермераў, аснова ўсяго яе палітычнага ладу, перамагаецца мала-памалу канкурэнцыяй велізарных ферм; у той жа час у прамысловых акругах упершыню развіваецца шматлікі пралетарыят і неймаверная канцэнтрацыя капіталаў.

Пяройдзем да Расіі! У час рэвалюцыі 1848—1849 гг. не толькі еўрапейскія манархі, але і еўрапейскія буржуа бачылі ў рускім умяшанні адзінае выратаванне супраць пралетарыяту, які толькі што пачаў абуджацца. Цара абвясцілі галавой еўрапейскай рэакцыі. Цяпер ён — ваеннапалонны рэвалюцыі, які ўтрымліваецца ў Гатчыне, і Расія ўяўляе сабой перадавы атрад рэвалюцыйнага руху ў Еўропе.

Задачай «Камуністычнага маніфеста» было абвясціць непазбежна надыходзячую гібель сучаснай буржуазнай уласнасці. Але побач з хутка ўзрастаючай капіталістычнай гарачкай і буржуазнай зямельнай уласнасцю, якая толькі цяпер утвараецца, мы знаходзім у Расіі большую палавіну зямлі ў абшчынным уладанні сялян. Паўстае пытанне цяпер: ці можа руская абшчына¹ — гэтая, праўда, моцна ўжо разбураная форма першабытнага агульнага ўладання зямлёй — непасрэдна перайсці ў вышэйшую, камуністычную форму агульнага ўладання? Або, наадварот, яна павінна перажыць спачатку той жа працэс разлажэння, які ўласцівы гістарычнаму развіццю Захаду?

Адзіна магчымы ў сучасны момант адказ на гэта пытанне заключаецца ў наступным. Калі руская рэвалюцыя паслужыць сігналам пралетарскай рэвалюцыі на Захадзе, так што абедзве яны дапоўняць адна другую, то сучасная руская абшчынная ўласнасць на зямлю можа з’явіцца зыходным пунктам камуністычнага развіцця.

Карл Маркс, Фрыдрых Энгельс
Лондан, 21 студзеня 1882 г.

Ф. Энгельс
Лондан, 28 чэрвеня 1883 г.

Надрукавана ў кнізе: «Das Kommunistische Manifest». Hottingen-Zürich, 1883.

«Маніфест» быў апублікаваны ў якасці праграмы Саюза камуністаў — рабочай арганізацыі, якая спачатку была выключна нямецкай, а затым міжнароднай арганізацыяй і, пры палітычных умовах, якія існавалі на кантыненце да 1848 г., непазбежна павінна была заставацца тайным таварыствам. На кангрэсе Саюза, які адбыўся ў лістападзе 1847 г. у Лондане, Марксу і Энгельсу было даручана падрыхтаваць прызначаную для апублікавання разгорнутую тэарэтычную і практычную праграму партыі. Гэта работа была завершана ў студзені 1848 г., і рукапіс на нямецкай мове быў адасланы для выдання ў Лондан за некалькі тыдняў да французскай рэвалюцыі, якая пачалася 24 лютага. Французскі пераклад выйшаў у Парыжы незадоўга да чэрвеньскага паўстання 1848 года. Першы англійскі пераклад, зроблены міс Элен Макфарлін, з’явіўся ў «Red Republican» Джорджа Джупіяна Гарні ў Лондане ў 1850 годзе. Выйшлі ў свет таксама дацкае і польскае выданні.

Паражэнне парыжскага чэрвеньскага паўстання 1848 г.— гэтай першай вялікай бітвы паміж пралетарыятам і буржуазіяй — на некаторы час зноў адсунула сацыяльныя і палітычныя патрабаванні рабочага класа Еўропы на задні план. 3 таго часу барацьбу за ўладу зноў, як і да лютаўскай рэвалюцыі, вялі паміж сабой толькі розныя групы маёмнага класа; рабочы клас быў вымушаны змагацца за палітычную свабоду дзеянняў і заняць пазіцыю крайняга крыла радыкальнай часткі буржуазіі. Усякі самастойны пралетарскі рух, паколькі ён працягваў падаваць адзнакі жыцця, бязлітасна падаўляўся. Так, прускай паліцыі ўдалося высачыць Цэнтральны камітэт Саюза камуністаў, які знаходзіўся ў той час у Кёльне. Члены яго былі арыштаваны і пасля васемнаццацімесячнага турэмнага зняволення былі ад-дадзены пад суд у кастрычніку 1852 года. Гэты славуты «Кёльнскі працэс камуністаў» працягваўся з 4 кастрычніка па 12 лістапада; з ліку падсудных сем чалавек былі прыгавораны да зняволення ў крэпасці на тэрміны ад трох да шасці гадоў. Непасрэдна пасля прыгавору Саюз быў фармальна распушчаны застаўшыміся членамі. Што датычыцца «Маніфеста», то ён, здавалася, быў асуджаны з гэтага часу на забыццё.

Калі рабочы клас Еўропы зноў дастаткова ўзмацнеў для новага наступлення на пануючыя класы, узнікла Міжнароднае Таварыства Рабочых. Але гэта Таварыства, утворанае з пэўнай мэтай — згуртаваць у адно цэлае ўвесь пралетарыят Еўропы і Амерыкі, які змагаецца, не магло адразу абвясціць прынцыпы, выкладзеныя ў «Маніфесце». Праграма Інтэрнацыянала павінна была быць дастаткова шырокай для таго, каб аказацца прымальнай і для англійскіх трэд-юніёнаў і для паслядоўнікаў Прудона ў Францыі, Бельгіі, Італіі і Іспаніі, і для ласальянцаў² у Германіі. Маркс, які напісаў гэту праграму так, што яна павінна была задаволіць усе гэтыя партыі, цалкам разлічваў на інтэлектуальнае развіццё рабочага класа, якое павінна было з’явіцца непазбежным плёнам сумесных дзеянняў і ўзаемнага абмену думкамі. Самі па сабе падзеі і перыпетыі барацьбы супраць капіталу — паражэнні яшчэ больш, чым перамогі,— непазбежна павінны былі давесці да свядомасці рабочых негрунтоўнасць розных улюбёных імі ўсё выратавальных сродкаў і падрыхтаваць іх да больш грунтоўнага разумення сапраўдных умоў вызвалення рабочага класа. I Маркс меў рацыю. Калі ў 1874 г. Інтэрнацыянал спыніў сваё існаванне, рабочыя былі ўжо зусім іншымі, чым пры заснаванні яго ў 1864 годзе. Пруданізм у Францыі і ласальянства ў Германіі дыхалі на ладан, і нават кансерватыўныя англійскія трэд-юніёны, хоць большасць з іх ужо задоўга да гэтага парвала сувязь з Інтэрнацыяналам, паступова набліжаліся да таго моманту, калі старшыня іх кангрэса³, які адбываўся ў мінулым годзе ў Суонсі, змог сказаць ад іх імя: «Кантынентальны сацыялізм больш нас не палохае». Сапраўды, прынцыпы «Маніфеста» атрымалі значнае распаўсюджанне сярод рабочых усіх краін.

Такім чынам, і сам «Маніфест» зноў вылучыўся на пярэдні план. Пасля 1850 г. нямецкі тэкст перавыдаваўся некалькі разоў у Швейцарыі, Англіі і Амерыцы. У 1872 г. ён быў перакладзены на англійскую мову ў Нью-Йорку і надрукаваны там у «Woodhull and Claflin’s Weekly». З гэтага англійскага тэксту быў зроблены і надрукаваны ў нью-йоркскім «Le Socialiste» французскі пераклад. Пасля гэтага ў Амерыцы з’явілася сама меней яшчэ два ў той або іншай ступені скажоныя англійскія пераклады, прычым адзін з іх быў перавыдадзены ў Англіі. Першы рускі пераклад, зроблены Бакуніным, быў выдадзены каля 1863 г. друкарняй герцэнаўскага «Колокола» ў Жэневе; другі, які належаў гераічнай Веры Засуліч, выйшаў таксама ў Жэневе ў 1882 годзе. Новае дацкае выданне з’явілася ў «Socialdemokratisk Bibliothek» у Капенгагене ў 1885 годзе; новы французскі пераклад — у парыжскім «Le Socialiste» ў 1886 годзе. З гэтага апошняга быў зроблены іспанскі пераклад, апублікаваны ў Мадрыдзе ў 1886 годзе. Аб паўторных нямецкіх выданнях не прыходзіцца і гаварыць, іх было сама меней дванаццаць. Армянскі пераклад, які павінен быў быць надрукаваны ў Канстанцінопалі некалькі месяцаў таму назад, як мне перадавалі, не ўбачыў свету толькі таму, што выдавец баяўся выпусціць кнігу, на якой стаяла імя Маркса, а перакладчык не згадзіўся выдаць «Маніфест» за свой твор. Аб пазнейшых перакладах на іншыя мовы я чуў, але сам іх не бачыў. Такім чынам, гісторыя «Маніфеста» ў значнай ступені адлюстроўвае гісторыю сучаснага рабочага руху; у цяперашні час ён безумоўна з’яўляецца самым распаўсюджаным, найбольш міжнародным творам усёй сацыялістычнай літаратуры, агульнай праграмай, прызнанай мільёнамі рабочых ад Сібіры да Каліфорніі.

I ўсё ж, калі мы пісалі яго, мы не маглі назваць яго сацыялістычным маніфестам. У 1847 г. пад імем сацыялістаў былі вядомы, з аднаго боку, прыхільнікі розных утапічных сістэм: оўэністы ў Англіі, фур’ерысты ў Францыі, прычым і тыя і другія ўжо вырадзіліся ў чысцейшыя секты, якія паступова выміралі; з другога боку,— усялякія сацыяльныя знахары, якія абяцалі, без усякай шкоды для капіталу і прыбытку, ліквідаваць усе сацыяльныя бедствы з дапамогай усякага роду латак. У абодвух выпадках гэта былі людзі, якія стаялі па-за рабочым рухам і шукалі падтрымкі хутчэй у «адукаваных» класаў. А тая частка рабочага класа, якая пераканалася ў недастатковасці чыста палітычных пераваротаў і абвяшчала неабходнасць карэннай перабудовы грамадства, называла сябе тады камуністычнай. Гэта быў грубаваты, дрэнна апрацаваны, чыста інстынктыўны від камунізму; аднак ён намацваў самае асноўнае і аказаўся ў асяроддзі рабочага класа дастаткова моцным для таго, каб стварыць утапічны камунізм: у Францыі — камунізм Кабэ, у Германіі — камунізм Вейтлінга. Такім чынам, у 1847 г. сацыялізм быў буржуазным рухам, камунізм — рухам рабочага класа. Сацыялізм, па крайняй меры на кантыненце, быў «рэспектабельным», камунізм — якраз наадварот. А паколькі мы з самага пачатку прытрымліваліся той думкі, што «вызваленне рабочага класа можа быць справай толькі самога рабочага класа», то для нас не магло быць ніякага сумнення ў тым, якую з дзвюх назваў нам трэба выбраць. Больш таго, нам і пазней ніколі не прыходзіла ў галаву адмаўляцца ад яе.

Хоць «Маніфест» — наш агульны твор, тым не менш я лічу сваім абавязкам канстатаваць, што асноўнае палажэнне, якое складае яго ядро, належыць Марксу. Гэта палажэнне заключаецца ў тым, што ў кожную гістарычную эпоху пераважаючы спосаб эканамічнай вытворчасці і абмену і неабходна абумоўліваемая ім будова грамадства ўтвараюць аснову, на якой грунтуецца палітычная гісторыя гэтай эпохі і гісторыя яе інтэлектуальнага развіцця, аснову, зыходзячы з якой яна толькі і можа быць вытлумачана; што ў адпаведнасці з гэтым уся гісторыя чалавецтва (з часу разлажэння першабытнага родавага грамадства з яго абшчынным землеўладаннем) была гісторыяй барацьбы класаў, барацьбы паміж эксплуатуючымі і эксплуатуемымі, пануючымі і прыгнечанымі класамі; што гісторыя гэтай класавай барацьбы ў цяперашні час дасягнула ў сваім развіцці той ступені, калі эксплуатуемы і прыгнятаемы клас — пралетарыят — не можа ўжо вызваліць сябе ад прыгнёту эксплуатуючага і пануючага класа — буржуазіі,— не вызваляючы разам з тым раз і назаўсёды ўсяго грамадства ад усякай эксплуатацыі, прыгнечання, класавага дзялення і класавай барацьбы.

Да гэтай думкі, якая, на мой погляд, павінна для гісторыі мець такое ж значэнне, якое для біялогіі мела тэорыя Дарвіна, абодва мы паступова набліжаліся яшчэ за некалькі гадоў да 1845 года. У якой меры мне ўдалося зрабіць крок у гэтым напрамку самастойна, лепш за ўсё паказвае мая работа «Становішча рабочага класа ў Англіі»⁴. Калі ж вясной 1845 г. я зноў сустрэўся з Марксам у Бруселі, ён ужо распрацаваў гэту думку і выклаў яе мне амаль у такіх жа ясных выразах, у якіх я прывёў яе тут.

Наступныя радкі я прыводжу з нашай сумеснай прадмовы да нямецкага выдання 1872 года:

«Як ні моцна змяніліся ўмовы за апошнія дваццаць пяць гадоў, аднак развітыя ў гэтым „Маніфесце“ агульныя асноўныя палажэнні застаюцца ў цэлым зусім правільнымі і ў цяперашні час. У асобных месцах трэба было б унесці некаторыя папраўкі. Практычнае прымяненне гэтых асноўных палажэнняў, як гаворыць сам „Маніфест“, будзе ўсюды і заўсёды залежаць ад існуючых гістарычных умоў, і таму рэвалюцыйным мерапрыемствам, прапанаваным у канцы Ⅱ раздзела, зусім не надаецца самадастатковага значэння. У цяперашні час гэта месца ў многіх адносінах гучала б інакш. 3 прычыны велізарнага развіцця буйной прамысловасці з 1848 г.⁵ і звязанага з ім паляпшэння і росту⁶ арганізацыі рабочага класа; у сувязі з практычным вопытам спачатку лютаўскай рэвалюцыі, а потым, у яшчэ большай меры, Парыжскай Камуны, калі ўпершыню палітычная ўлада на працягу двух месяцаў знаходзілася ў руках пралетарыяту, гэта праграма цяпер месцамі ўстарэла. Асабліва Камуна даказала, што «рабочы клас не можа проста авалодаць гатовай дзяржаўнай машынай і пусціць яе ў ход для сваіх уласных мэт» (гл. «Грамадзянская вайна ў Францыі; адозва Генеральнага Савета Міжнароднага Таварыства Рабочых». Лондан, выдавецтва Трулоў, 1871, с. 15, дзе гэта думка развіта паўней). Далей, зразумела само сабой, што крытыка сацыялістычнай літаратуры для цяперашняга часу з’яўляецца няпоўнай, таму што яна даведзена толькі да 1847 года; гэтак жа зразумела, што заўвагі аб адносінах камуністаў да розных апазіцыйных партый (раздзел Ⅳ), калі яны ў асноўных рысах правільныя і для сённяшняга дня, то ўсё ж для практычнага ажыццяўлення ўстарэлі ўжо таму, што палітычнае становішча зусім змянілася і большасць пералічаных там партый сцёрта гістарычным развіццём з твару зямлі.

Аднак „Маніфест“ з’яўляецца гістарычным дакументам, і мы лічым, што змяняць яго ўжо не маем права».

Прапануемы пераклад зроблены панам Самюэлам Мурам, перакладчыкам большай часткі «Капітала» Маркса. Мы прагледзелі яго сумесна, і я дабавіў некалькі тлумачальных заўваг гістарычнага характару.

Фрыдрых Энгельс
Лондан, 30 студзеня 1888 г.

Надрукавана ў кнізе: Karl Marx and Frederick Engels. «Manifesto of the Communist party». London, 1888.

3 таго часу як былі напісаны вышэйпрыведзеныя радкі, запатрабавалася новае нямецкае выданне «Маніфеста», ды і з самім «Маніфестам» адбылося многае, аб чым трэба тут упамянуць.

У 1882 г. у Жэневе з’явіўся другі рускі пераклад, зроблены Верай Засуліч; прадмова да яго была напісана Марксам і мной. На жаль, у мяне згубіўся арыгінал нямецкага рукапісу, і мне таму даводзіцца перакладаць назад з рускай, ад чаго работа, вядома, мала выйграе. Вось гэта прадмова:

«Першае рускае выданне „Маніфеста Камуністычнай партыі“ ў перакладзе Бакуніна з’явілася ў пачатку 60‑х гадоў; яно было надрукавана ў друкарні „Колокола“. У той час рускае выданне „Маніфеста“ магло здавацца на Захадзе не больш як літаратурным кур’ёзам. У цяперашні час такі погляд быў бы ўжо немагчымы. Да якой ступені абмежаваны абсяг распаўсюджання меў тады, у перыяд першай публікацыі „Маніфеста“ (студзень 1848 г.⁷), рух пралетарыяту, лепш за ўсё паказвае апошні раздзел „Маніфеста“: „Адносіны камуністаў да розных апазіцыйных партый“⁸. У ім не хапае якраз Расіі і Злучаных Штатаў. Гэта быў час, калі Расія з’яўлялася апошнім вялікім рэзервам усёй еўрапейскай рэакцыі, калі эміграцыя ў Злучаныя Штаты паглынала лішак сіл еўрапейскага пралетарыяту. Абедзве гэтыя краіны забяспечвалі Еўропу сыравінай і служылі ў той жа час рынкам для збыту яе прамысловых вырабаў. Абедзве яны, значыць, з’яўляліся тады так або інакш апорай існуючага ў Еўропе парадку.

Да якой ступені змянілася гэта цяпер! Іменна еўрапейская іміграцыя зрабіла магчымым каласальнае развіццё земляробчай вытворчасці ў Паўночнай Амерыцы, якая сваёй канкурэнцыяй узрушвае еўрапейскую зямельную ўласнасць — і буйную і дробную — у самой яе аснове. Яна дала, апрача таго, Злучаным Штатам магчымасць узяцца за эксплуатацыю іх багатых крыніц прамысловага развіцця ў такіх памерах і з такой энергіяй, якія за кароткі час павінны пакласці канец прамысловай манаполіі Заходняй Еўропы і асабліва Англіі. Абедзве гэтыя акалічнасці ў сваю чаргу аказваюць уздзеянне ў рэвалюцыйным сэнсе і на Амерыку. Дробная і сярэдняя зямельная ўласнасць прымяняючых уласную працу⁹ фермераў, аснова ўсяго яе палітычнага ладу, перамагаецца мала-памалу канкурэнцыяй велізарных ферм; у той жа час у прамысловых акругах упершыню развіваецца шматлікі пралетарыят і неймаверная канцэнтрацыя капіталаў.

Пяройдзем да Расіі! У час рэвалюцыі 1848—1849 гг. не толькі еўрапейскія манархі, але і еўрапейскія буржуа бачылі ў рускім умяшанні адзінае выратаванне супраць пралетарыяту, які толькі што пачаў абуджацца. Цара абвясцілі галавой еўрапейскай рэакцыі. Цяпер ён — ваеннапалонны рэвалюцыі, які ўтрымліваецца ў Гатчыне, і Расія ўяўляе сабой перадавы атрад рэвалюцыйнага руху ў Еўропе.

Задачай «Камуністычнага маніфеста» было абвясціць непазбежна надыходзячую гібель сучаснай буржуазнай уласнасці. Але побач з капіталістычнай гарачкай, якая хутка развіваецца, і буржуазнай зямельнай уласнасцю, што толькі цяпер утвараецца, мы знаходзім у Расіі большую палавіну зямлі ў абшчынным уладанні сялян.

Паўстае пытанне цяпер: ці можа руская сялянская абшчына¹⁰ — гэтая, праўда, моцна ўжо разбураная форма першабытнага агульнага ўладання зямлёй — непасрэдна перайсці ў вышэйшую, камуністычную форму агульнага ўладання? Або, наадварот, яна павінна перажыць спачатку той жа працэс разлажэння, які ўласцівы гістарычнаму развіццю Захаду?

Адзіна магчымы ў сучасны момант адказ на гэта пытанне заключаецца ў наступным. Калі руская рэвалюцыя паслужыць сігналам пралетарскай рэвалюцыі на Захадзе, так што абедзве яны дапоўняць адна другую, то сучасная руская абшчынная ўласнасць на зямлю можа з’явіцца зыходным пунктам камуністычнага развіцця.

Лондан, 21 студзеня 1882 г.».

Каля таго ж часу з’явіўся ў Жэневе новы польскі пераклад: «Камуністычны маніфест».

Затым з’явіўся новы дацкі пераклад у «Socialdemokratisk Bibliothek», Капенгаген, 1885. На жаль, ён не поўны; некаторыя істотныя месцы, якія з’яўляюцца, відавочна, цяжкімі для перакладчыка, выпушчаны, і наогул месцамі прыкметны сляды неахайнасці, тым больш прыкрыя, што, мяркуючы па рабоце, перакладчык пры крыху больш уважлівых адносінах мог бы дасягнуць выдатных вынікаў.

У 1886 г. выйшаў новы французскі пераклад у парыжскай газеце «Le Socialiste»; гэта — лепшы з перакладаў, якія з’явіліся да гэтага часу.

3 гэтага французскага перакладу быў зроблены і выдадзены ў тым жа годзе іспанскі пераклад, які выйшаў спачатку ў мадрыдскай газеце «El Socialista», а потым асобнай брашурай: «Маніфест Камуністычнай партыі» Карла Маркса і Ф. Энгельса. Мадрыд. Выдавецтва «El Socialista». Вуліца Эрнана Картэса, 8.

У якасці кур’ёзу ўпамяну яшчэ, што ў 1887 г. аднаму канстанцінопальскаму выдаўцу быў прапанаваны рукапіс армянскага перакладу «Маніфеста»; аднак гэты добры чалавек не меў мужнасці надрукаваць твор, на якім стаяла імя Маркса, і лічыў больш прыдатным, каб перакладчык назваў у якасці аўтара сябе, на што апошні, аднак, не згадзіўся.

У Англіі не раз перавыдаваліся розныя, у той або іншай ступені недакладныя пераклады, зробленыя ў Амерыцы. Нарэшце, у 1888 г. з’явіўся аўтэнтычны пераклад. Ён зроблены маім сябрам Самюэлам Мурам і перад здачай у друк яшчэ раз перагледжаны сумесна намі або-двума. Загаловак яго: «„Маніфест Камуністычнай партыі“ Карла Маркса і Фрыдрыха Энгельса. Аўтарызаваны англійскі пераклад, адрэдагаваны і забяспечаны заўвагамі Фрыдрыхам Энгельсам, 1888. Лондан. Уільям Рыўс, 185. Фліт-стрыт, Істэрн Сентрал». Некаторыя са зробленых мной да гэтага выдання заўваг увайшлі і ў цяперашняе выданне.

«Маніфест» меў свой уласны лёс. Пры сваім з’яўленні ён быў (як гэта даказваюць пераклады, адзначаныя ў першай прадмове) з захапленнем сустрэты тады яшчэ нешматлікім авангардам навуковага сацыялізму, але неўзабаве быў адцяснёны на задні план рэакцыяй, якая пачалася ўслед за паражэннем парыжскіх рабочых у чэрвені 1848 г., і, нарэшце, асуджэннем кёльнскіх камуністаў у лістападзе 1852 г. быў «на законнай падставе» абвешчаны па-за законам. Звязаны з лютаўскай рэвалюцыяй рабочы рух знік з грамадскай арэны, а разам з ім адышоў на задні план і «Маніфест».

Калі рабочы клас Еўропы зноў дастаткова ўзмацнеў для новага наступлення на ўладу пануючых класаў, узнікла Міжнароднае Таварыства Рабочых. Яго мэтай было аб’яднаць у адну вялікую армію ўвесь вядучы барацьбу рабочы клас Еўропы і Амерыкі. Таму яно не магло зыходзіць непасрэдна з прынцыпаў, выкладзеных у «Маніфесце». Яно павінна было мець такую праграму, якая не зачыняла б дзвярэй перад англійскімі трэд-юніёнамі, французскімі, бельгійскімі, італьянскімі і іспанскімі пруданістамі і нямецкімі ласальянцамі¹¹. Такая праграма — матывіровачная частка да Статута Інтэрнацыянала — была напісана Марксам з майстэрствам, якое павінны былі прызнаць нават Бакунін і анархісты. Што датычыцца канчатковай перамогі прынцыпаў, выстаўленых у «Маніфесце», то тут Маркс цалкам разлічвае на інтэлектуальнае развіццё рабочага класа, якое павінна было з’явіцца непазбежным плёнам сумесных дзеянняў і абмену думкамі. Падзеі і перыпетыі барацьбы супраць капіталу — паражэнні яшчэ больш, чым перамогі — не маглі не паказаць змагарам усю негрунтоўнасць тых усёвыратавальных сродкаў, на якія да таго часу спадзяваліся, і зрабіць іх галовы больш успрымальнымі да грунтоўнага разумення сапраўдных умоў вызвалення рабочых. I Маркс меў рацыю. У 1874 г., калі Інтэрнацыянал спыніў сваё існаванне, рабочы клас быў ужо зусім іншым, чым пры заснаванні яго ў 1864 годзе. Пруданізм у раманскіх краінах і спецыфічнае ласальянства ў Германіі дыхалі на ладан, і нават тагачасныя архікансерватыўныя англійскія трэд-юніёны паступова набліжаліся да таго моманту, калі старшыня іх кангрэса¹² ў 1887 г. у Суонсі змог сказаць ад іх імя: «Кантынентальны сацыялізм больш нас не палохае». Але ў 1887 г. кантынентальным сацыялізмам была амаль выключна тэорыя, абвешчаная ў «Маніфесце». Такім чынам, гісторыя «Маніфеста» да пэўнай ступені адлюстроўвае гісторыю сучаснага рабочага руху з 1848 года. У цяперашні час ён безумоўна з’яўляецца самым распаўсюджаным, найбольш міжнародным творам усёй сацыялістычнай літаратуры, агульнай праграмай многіх мільёнаў рабочых усіх краін ад Сібіры да Каліфорніі.

I ўсё ж у момант яго з’яўлення мы не маглі назваць яго сацыялістычным маніфестам. У 1847 г. пад сацыялістамі разумелі дваякага роду людзей. 3 аднаго боку, прыхільнікаў розных утапічных сістэм, асабліва оўэністаў у Англіі і фур’ерыстаў у Францыі, прычым і тыя і другія ўжо вырадзіліся тады ў чысцейшыя секты, якія паступова выміралі. 3 другога боку,— усялякіх сацыяльных знахароў, якія імкнуліся пры дапамозе розных усё-выратавальных сродкаў і ўсякага роду латак адхіліць сацыяльныя бедствы, не прычыняючы пры гэтым аніякай шкоды капіталу і прыбытку. У абодвух выпадках гэта былі людзі, якія стаялі па-за рабочым рухам і шукалі падтрымкі хутчэй у «адукаваных» класаў. Наадварот, тая частка рабочых, якая пераканалася ў недастатковасці чыста палітычных пераваротаў і патрабавала карэннай перабудовы грамадства, называла сябе тады камуністычнай. Гэта быў яшчэ дрэнна апрацаваны, толькі інстынктыўны, у многім грубаваты камунізм; аднак ён аказаўся дастаткова моцным для таго, каб стварыць дзве сістэмы утапічнага камунізму: у Францыі — «ікарыйскі» камунізм Кабэ, у Германіі — камунізм Вейтлінга. Сацыялізм азначаў у 1847 г. буржуазны рух, камунізм — рабочы рух. Сацыялізм, па крайняй меры на кантыненце, быў зусім добрапрыстойным, камунізм — якраз наадварот. А паколькі мы ўжо тады вельмі рашуча прытрымліваліся той думкі, што «вызваленне рабочага класа можа быць справай толькі самога рабочага класа», то мы не маглі ні хвіліны сумнявацца ў тым, якую з дзвюх назваў нам трэба выбраць. I пазней нам ніколі не прыходзіла ў галаву адмаўляцца ад яе.

«Пралетарыі ўсіх краін, яднайцеся!» — Толькі нямнога галасоў адклікнулася, калі мы сорак два гады таму назад кінулі ў свет гэты кліч напярэдадні парыжскай рэвалюцыі — першай рэвалюцыі, у якой пралетарыят выступіў з уласнымі патрабаваннямі. Але 28 верасня 1864 г. пралетарыі большасці заходнееўрапейскіх краін з’ядналіся ў слаўнай памяці Міжнароднае Таварыства Рабочых. Праўда, сам Інтэрнацыянал пражыў усяго толькі дзевяць гадоў. Але што заснаваны ім вечны саюз пралетарыяў усіх краін яшчэ жыве і стаў мацнейшы, чым калі б там ні было, гэта лепш за ўсё даказваецца сённяшнім днём. Бо сёння, калі я пішу гэтыя радкі, еўрапейскі і амерыканскі пралетарыят праводзіць агляд сваіх баявых сіл, упершыню мабілізаваных у адну армію, пад адным сцягам, дзеля адной бліжэйшай мэты — для таго, каб дабіцца заканадаўчага ўстанаўлення нармальнага васьмігадзіннага рабочага дня, абвешчанага яшчэ Жэнеўскім кангрэсам Інтэрнацыянала ў 1866 г., і ў другі раз — Парыжскім рабочым кангрэсам у 1889 годзе. I відовішча сённяшняга дня пакажа капіталістам і землеўладальнікам усіх краін, што пралетарыі ўсіх краін цяпер сапраўды з’ядналіся.

О, калі б Маркс быў цяпер побач са мной, каб бачыць гэта ўласнымі вачамі!

Ф. Энгельс
Лондан, 1 мая 1890 г.

Надрукавана ў кнізе: «Das Kommunistische Manifest». London, 1890.

Той факт, што ўзнікла неабходнасць у новым польскім выданні «Камуністычнага маніфеста», дазваляе зрабіць цэлы рад вывадаў.

Перш за ўсё знамянальна, што «Маніфест» у апошні час стаў свайго роду паказчыкам развіцця буйной прамысловасці на еўрапейскім кантыненце. Па меры таго як у той або іншай краіне развіваецца буйная прамысловасць, сярод рабочых гэтай краіны ўзмацняецца імкненне ўсвядоміць сабе сваё становішча як рабочага класа ў адносінах да маёмных класаў, сярод іх шырыцца сацыялістычны рух і расце попыт на «Маніфест». Такім чынам, па колькасці экземпляраў «Маніфеста», распаўсюджаных на мове той або іншай краіны, можна з дастатковай дакладнасцю вызначыць не толькі стан рабочага руху, але і ступень развіцця буйной прамысловасці ў кожнай краіне.

Таму новае польскае выданне «Маніфеста» сведчыць аб значным прагрэсе польскай прамысловасці. А што такі прагрэс сапраўды меў месца за дзесяць гадоў, якія прайшлі з часу выхаду апошняга выдання, не выклікае ніякага сумнення. Царства Польскае, кангрэсовая Польшча, стала буйным прамысловым раёнам Расійскай імперыі. У той час як руская прамысловасць раскідана ў розных месцах — адна частка ля Фінскага заліва, другая ў цэнтры (Масква і Уладзімір), трэцяя на ўзбярэжжы Чорнага і Азоўскага мораў, астатняя рассеяна яшчэ сям-там,— польская прамысловасць сканцэнтравана на адносна невялікай прасторы і адчувае як перавагі, так і невыгоды такой канцэнтрацыі. Перавагі гэтыя прызналі канкурыруючыя рускія фабрыканты, калі, нягледзячы на сваё гарачае жаданне русіфікаваць палякаў, патрабавалі ахоўных пошлін супраць Польшчы. Невыгоды ж — як для польскіх фабрыкантаў, так і для рускага ўрада — выяўляюцца ў хуткім распаўсюджанні сацыялістычных ідэй сярод польскіх рабочых і ва ўзрастаючым попыце на «Маніфест».

Але гэта хуткае развіццё польскай прамысловасці, якая пакінула ззаду рускую, з’яўляецца, у сваю чаргу, новым доказам невычарпальнай жыццёвай сілы польскага народа і новай гарантыяй яго будучага нацыянальнага адраджэння. А адраджэнне незалежнай моцнай Польшчы, гэта, аднак, справа, якая датычыцца не толькі палякаў, але і ўсіх нас. Шчырае міжнароднае супрацоўніцтва еўрапейскіх нацый магчыма толькі пры той умове, калі кожная з гэтых нацый поўнасцю распараджаецца ў сваім уласным доме. Рэвалюцыя 1848 г., у якой пралетарскім барацьбітам давялося пад сцягам пралетарыяту ў канчатковым выніку выканаць толькі работу буржуазіі, ажыццявіла разам з тым рукамі сваіх душапрыказчыкаў — Луі Банапарта і Бісмарка — незалежнасць Італіі, Германіі, Венгрыі. Польшчу ж, якая за час з 1792 г. зрабіла для рэвалюцыі больш, чым усе гэтыя тры краіны, разам узятыя, у момант, калі яна ў 1863 г. знемагала пад націскам сіл рускіх, якія ў дзесяць разоў перавышалі яе сілы, пакінулі на волю лёсу. Шляхта не здолела ні адстаяць, ні зноў заваяваць незалежнасць Польшчы; для буржуазіі гэта незалежнасць у цяперашні час сама меней абыякавая. А ўсё ж для гарманічнага супрацоўніцтва еўрапейскіх нацый яна з’яўляецца неабходнасцю¹³. Незалежнасць гэту можа заваяваць толькі малады польскі пралетарыят, і ў яго руках яна поўнасцю забяспечана. Бо для рабочых усёй астатняй Еўропы незалежнасць Польшчы гэтак жа неабходна, як і для саміх польскіх рабочых.

Ф. Энгельс
Лондан, 10 лютага 1892 г.

Надрукавана ў часопісе: «Przedswit» № 35, 27 лютага 1892 г. і ў кнізе: K Marx i F. Engels. «Manifest Komunistyczny». London, 1892.

Да італьянскага чытача

Апублікаванне «Маніфеста Камуністычнай партыі», можна сказаць, супала з днём 18 сакавіка 1848 г., з рэвалюцыямі ў Мілане і ў Берліне — узброенымі паўстаннямі дзвюх нацый, з якіх адна знаходзіцца ў цэнтры еўрапейскага кантынента, другая — у цэнтры Міжземнамор’я; дзвюх нацый, якія да таго часу былі аслаблены раздробленасцю і ўнутранымі разладамі і ў выніку гэтага падпалі пад чужаземнае панаванне. Калі Італія была падпарадкавана аўстрыйскаму імператару, то Германія знаходзілася пад не менш адчувальным, хоць і больш ускосным, прыгнётам цара ўсея Русі. Вынікам 18 сакавіка 1848 г. было вызваленне Італіі і Германіі ад гэтай ганьбы; калі за час з 1848 па 1871 г. гэтыя дзве вялікія нацыі былі адноўлены і ім у тым або іншым выглядзе была вернута самастойнасць, то гэта адбылося, як гаварыў Карл Маркс, таму, што тыя самыя людзі, якія падавілі рэвалюцыю 1848 г., былі насуперак сваёй волі яе душапрыказчыкамі.

Усюды гэта рэвалюцыя была справай рабочага класа, іменна ён будаваў барыкады і расплачваўся сваёй крывёю. Але адны толькі парыжскія рабочыя, звяргаючы ўрад, мелі зусім пэўны намер звергнуць і буржуазны лад. Аднак, хоць яны і ўсведамлялі непазбежны антаганізм, які існуе паміж іх уласным класам і буржуазіяй, ні эканамічнае развіццё краіны, ні духоўнае развіццё масы французскіх рабочых не дасягнулі яшчэ таго ўзроўню, пры якім была б магчыма сацыяльная перабудова. Таму плён рэвалюцыі дастаўся ў канчатковым выніку класу капіталістаў. У іншых жа краінах — у Італіі, Германіі, Аўстрыі — рабочыя з самага пачатку абмежаваліся толькі тым, што дапамаглі буржуазіі прыйсці да ўлады. Але ні ў якой краіне панаванне буржуазіі немагчыма без нацыянальнай незалежнасці. Таму рэвалюцыя 1848 г. павінна была прывесці да адзінства і незалежнасці тых нацый, якія да таго часу іх не мелі: Італіі, Германіі, Венгрыі. Чарга цяпер за Польшчай.

Такім чынам, калі рэвалюцыя 1848 г. і не была сацыялістычнай, то яна расчысціла шлях, падрыхтавала глебу для гэтай апошняй. Дзякуючы бурнаму развіццю буйной прамысловасці ва ўсіх краінах буржуазны лад за апошнія сорак пяць гадоў усюды стварыў шматлікі, сканцэнтраваны, моцны пралетарыят; ён парадзіў, такім чынам, ужываючы выраз «Маніфеста», сваіх уласных магільшчыкаў. Без устанаўлення незалежнасці і адзінства кожнай асобнай нацыі немагчыма ні інтэрнацыянальнае аб’яднанне пралетарыяту, ні мірнае і свядомае супрацоўніцтва гэтых нацый для дасягнення агульных мэт. Паспрабуйце ўявіць сабе якое-небудзь агульнае інтэрнацыянальнае дзеянне італьянскіх, венгерскіх, нямецкіх, польскіх, рускіх рабочых пры палітычных умовах, што існавалі да 1848 года!

Значыць, бітвы 1848 г. былі недарэмныя. Недарэмна прайшлі і сорак пяць гадоў, якія аддзяляюць нас ад гэтага рэвалюцыйнага перыяду. Плён яго пачынае выспяваць, і я хацеў бы толькі, каб выхад у свет гэтага італьянскага перакладу «Маніфеста» з’явіўся добрым прадвеснікам перамогі італьянскага пралетарыяту, гэтак жа як выхад у свет арыгінала з’явіўся прадвеснікам міжнароднай рэвалюцыі.

«Маніфест» аддае поўную справядлівасць той рэвалюцыйнай ролі, якую капіталізм адыграў у мінулым. Першай капіталістычнай нацыяй была Італія. Канец феадальнага сярэдневякоўя, пачатак сучаснай капіталістычнай эры адзначаны каласальнай фігурай. Гэта — італьянец Дантэ, апошні паэт сярэдневякоўя і разам з тым першы паэт новага часу. Цяпер, як і ў 1300 г., надыходзіць новая гістарычная эра. Ці дасць нам Італія новага Дантэ, які адлюструе час нараджэння гэтай новай, пралетарскай эры?

Фрыдрых Энгельс
Лондан, 1 лютага 1893 г.

Надрукавана ў кнізе: Karlo Marx e Federico Engels. «Il Manifesto del Partiti Comunista». Milano, 1893.

Гісторыя ўсіх да гэтага часу існаваўшых грамадстваў¹⁵ была гісторыяй барацьбы класаў.

Свабодны і раб, патрыцый і плебей, памешчык і прыгонны, майстар¹⁶ і падмайстар, карацей, прыгнятаючы і прыгнятаемы знаходзіліся ў вечным антаганізме адзін да другога, вялі бесперапынную, то тайную, то яўную барацьбу, якая заўсёды канчалася рэвалюцыйнай перабудовай усяго грамадскага будынка або агульнай гібеллю змагаючыхся класаў.

У папярэднія гістарычныя эпохі мы знаходзім амаль усюды поўнае расчляненне грамадства на розныя саслоўі,— цэлую лесвіцу розных грамадскіх становішчаў. У Старажытным Рыме мы сустракаем патрыцыяў, коннікаў, плебеяў, рабоў; у сярэднія вякі — феадальных паноў, васалаў, цэхавых майстроў, падмайстраў, прыгонных, і да таго ж амаль у кожным з гэтых класаў — яшчэ асобныя градацыі.

Сучаснае буржуазнае грамадства, якое выйшла з нетраў загінуўшага феадальнага грамадства, не знішчыла класавых супярэчнасцей. Яно толькі паставіла новыя класы, новыя ўмовы прыгнечання і новыя формы барацьбы на месца старых.

Наша эпоха, эпоха буржуазіі, адрозніваецца, аднак, тым, што яна спрасціла класавыя супярэчнасці: грамадства ўсё больш і больш расколваецца на два вялікія варожыя лагеры, на два вялікія класы, якія стаяць адзін супраць другога,— буржуазію і пралетарыят.

3 прыгонных сярэдневякоўя выйшла свабоднае насельніцтва першых гарадоў; з гэтага саслоўя гараджан развіліся першыя элементы буржуазіі.

Адкрыццё Амерыкі і марскога шляху вакол Афрыкі стварыла для буржуазіі, якая ўзнімаецца, новае поле дзейнасці. Ост-індскі і кітайскі рынкі, каланізацыя Амерыкі, абмен з калоніямі, павелічэнне колькасці сродкаў абмену і тавараў наогул далі нечуваны да таго часу штуршок гандлю, мараплаванню, прамысловасці і тым самым выклікалі ў распадаўшымся феадальным грамадстве хуткае развіццё рэвалюцыйнага элемента.

Ранейшая феадальная, або цэхавая, арганізацыя прамысловасці больш не магла задаволіць попыту, які ўзрастаў разам з новымі рынкамі. Месца яе заняла мануфактура. Цэхавыя майстры былі выцеснены прамысловым сярэднім саслоўем; падзел працы паміж рознымі карпа-рацыямі знік, уступіўшы месца падзелу працы ўнутры асобнай майстэрні.

Але рынкі ўсё раслі, попыт усё павялічваўся. Задаволіць яго не магла ўжо і мануфактура. Тады пара і машына зрабілі рэвалюцыю ў прамысловасці. Месца мануфактуры заняла сучасная буйная прамысловасць, месца прамысловага сярэдняга саслоўя занялі мільянеры-прамыслоўцы, прадвадзіцелі цэлых прамысловых армій, сучасныя буржуа.

Буйная прамысловасць стварыла сусветны рынак, падрыхтаваны адкрыццём Амерыкі. Сусветны рынак выклікаў каласальнае развіццё гандлю, мараплавання і сродкаў сухапутных зносін. Гэта ў сваю чаргу зрабіла ўплыў на расшырэнне прамысловасці, і ў той жа меры, у якой раслі прамысловасць, гандаль, мараплаванне, чыгункі, развівалася буржуазія, яна павялічвала свае капіталы і адцясняла на задні план усе класы, атрыманыя ў спадчыну ад сярэдневякоўя.

Мы бачым, такім чынам, што сучасная буржуазія сама з’яўляецца прадуктам доўгага працэсу развіцця, рада пераваротаў у спосабе вытворчасці і абмену.

Кожная з гэтых ступеней развіцця буржуазіі суправаджалася адпаведным палітычным поспехам. Прыгнечанае саслоўе пры панаванні феадалаў, узброеная і самакіруемая асацыяцыя ў камуне¹⁷, тут — незалежная гарадская рэспубліка, там — трэцяе, падатковае саслоўе манархіі¹⁸, затым, у перыяд мануфактуры,— процівага дваранству ў саслоўнай або ў абсалютнай манархіі і галоўная аснова буйных манархій наогул, нарэшце, з часу ўстанаўлення буйной прамысловасці і сусветнага рынку, яна заваявала сабе выключнае палітычнае панаванне ў сучаснай прадстаўнічай дзяржаве. Сучасная дзяржаўная ўлада — гэта толькі камітэт, які кіруе агульнымі справамі ўсяго класа буржуазіі.

Буржуазія адыграла ў гісторыі надзвычай рэвалюцыйную ролю.

Буржуазія, усюды, дзе яна дасягнула панавання, разбурыла ўсе феадальныя, патрыярхальныя, ідылічныя адносіны. Бязлітасна разарвала яна стракатыя феадальныя путы, якія прывязвалі чалавека да яго «натуральных уладароў», і не пакінула паміж людзьмі ніякай іншай сувязі, апрача голага інтарэсу, бессардэчнага «чыстагану». У ледзяной вадзе эгаістычнага разліку патапіла яна свяшчэннае трапятанне рэлігійнага экстазу, рыцарскага энтузіязму, мяшчанскай сентыментальнасці. Яна ператварыла асабістую годнасць чалавека ў менавую вартасць і паставіла на месца незлічоных падараваных і саманабытых свабод адну несумленную свабоду гандлю. Словам, эксплуатацыю, прыкрытую рэлігійнымі і палітычнымі ілюзіямі, яна замяніла эксплуатацыяй адкрытай, бессаромнай, прамой, чэрствай.

Буржуазія пазбавіла свяшчэннага арэолу ўсе роды дзейнасці, якія да таго часу лічыліся пачэснымі і на якія глядзелі з пачцівым трапятаннем. Урача, юрыста, свяшчэнніка, паэта, чалавека навукі яна ператварыла ў сваіх платных наёмных работнікаў.

Буржуазія сарвала з сямейных адносін іх чулліва-сентыментальнае покрыва і звяла іх да чыста грашовых адносін.

Буржуазія паказала, што грубае праяўленне сілы ў сярэднія вякі, якое выклікае такое захапленне ў рэакцыянераў, знаходзіла сабе натуральнае дапаўненне ў ляноце і нерухомасці. Яна ўпершыню паказала, чаго можа дасягнуць чалавечая дзейнасць. Яна стварыла цуды мастацтва, але зусім іншага роду, чым егіпецкія піраміды, рымскія водаправоды і гатычныя саборы; яна зрабіла зусім іншыя паходы, чым перасяленне народаў і крыжовыя паходы.

Буржуазія не можа існаваць, не выклікаючы заўсёды пераваротаў у прыладах вытворчасці, не рэвалюцыянізуючы, такім чынам, вытворчых адносін, а значыць, і ўсёй сукупнасці грамадскіх адносін. Наадварот, першай умовай існавання ўсіх ранейшых прамысловых класаў было захаванне старога спосабу вытворчасці ў нязменным выглядзе. Бесперастанныя перавароты ў вытворчасці, няспыннае ўзрушэнне ўсіх грамадскіх адносін, вечная няўпэўненасць і рух адрозніваюць буржуазную эпоху ад усіх іншых. Усе застыўшыя, пакрытыя ржой адносіны, разам з суправаджаючымі іх, вякамі асвечанымі ўяўленнямі і поглядамі, разбураюцца, усе ўзнікаючыя зноў аказваюцца застарэлымі, перш чым паспяваюць акасцянець. Усё саслоўнае і застойнае знікае, усё свяшчэннае апаганьваецца, і людзі прыходзяць, нарэшце, да неабходнасці зірнуць цвярозымі вачамі на сваё жыццёвае становішча і свае ўзаемныя адносіны.

Патрэбнасць у пастаянна ўзрастаючым збыце прадуктаў гоніць буржуазію па ўсяму зямному шару. Усюды павінна яна ўкараніцца, усюды ўсталявацца, усюды ўстанавіць сувязі.

Буржуазія шляхам эксплуатацыі сусветнага рынку зрабіла вытворчасць і спажыванне ўсіх краін касмапалітычным. На вялікі смутак рэакцыянераў яна вырвала з-пад ног прамысловасці нацыянальную глебу. Спрадвечныя нацыянальныя галіны прамысловасці знішчаны і працягваюць знішчацца з кожным днём. Іх выцясняюць новыя галіны прамысловасці, увядзенне якіх становіцца пытаннем жыцця для ўсіх цывілізаваных нацый,— галіны, якія перапрацоўваюць ужо не мясцовую сыра-віну, а сыравіну, што прывозяць з самых аддаленых абласцей зямнога шара, і вырабляюць фабрычныя прадукты, якія спажываюцца не толькі ўнутры дадзенай краіны, але і ва ўсіх частках свету. Замест старых патрэбнасцей, якія задавальняліся айчыннымі прадуктамі, узнікаюць новыя, для задавальнення якіх патрабуюцца прадукты самых аддаленых краін і самых разнастайных кліматаў. На змену старой мясцовай і нацыянальнай замкнёнасці і існаванню за кошт прадуктаў уласнай вытворчасці прыходзіць усебаковая сувязь і ўсебаковая залежнасць нацый адна ад другой. Гэта ў роўнай меры адносіцца як да матэрыяльнай, так і да духоўнай вытворчасці. Плён духоўнай дзейнасці асобных нацый становіцца агульным здабыткам. Нацыянальная аднабаковасць і абмежаванасць становяцца ўсё больш і больш немагчымымі, і з мноства нацыянальных і мясцовых літаратур утвараецца адна сусветная літаратура.

Буржуазія хуткім удасканаленнем усіх прылад вытворчасці і бясконцым аблягчэннем сродкаў зносін уцягвае ў цывілізацыю ўсе, нават самыя варварскія, нацыі. Танныя цэны яе тавараў — вось тая цяжкая артылерыя, пры дапамозе якой яна разбурае ўсе кітайскія сцены і прымушае да капітуляцыі самую ўпартую нянавісць варвараў да чужаземцаў. Пад страхам гібелі прымушае яна ўсе нацыі прыняць буржуазны спосаб вытворчасці, прымушае іх уводзіць у сябе так званую цывілізацыю, г. зн. станавіцца буржуа. Словам, яна стварае сабе свет па свайму вобразу і падабенству.

Буржуазія падпарадкавала вёску панаванню горада. Яна стварыла велізарныя гарады, у высокай ступені павялічыла колькасць гарадскога насельніцтва ў параўнанні з сельскім і вырвала такім чынам значную частку насельніцтва з ідыятызму вясковага жыцця. Таксама ж як вёску яна зрабіла залежнай ад горада, так варварскія і паўварварскія краіны яна паставіла ў залежнасць ад краін цывілізаваных, сялянскія народы — ад буржуазных народаў, Усход — ад Захаду.

Буржуазія ўсё больш і больш знішчае раздробленасць сродкаў вытворчасці, уласнасці і насельніцтва. Яна згусціла насельніцтва, цэнтралізавала сродкі вытворчасці, сканцэнтравала ўласнасць у руках нямногіх. Неабходным вынікам гэтага была палітычная цэнтралізацыя. Незалежныя, звязаныя амаль толькі саюзнымі адносінамі вобласці з рознымі інтарэсамі, законамі, урадамі і таможнымі пошлінамі, аказаліся згуртаванымі ў адну нацыю, з адным урадам, з адным заканадаўствам, з адным нацыянальным класавым інтарэсам, з адной таможнай граніцай.

Буржуазія менш чым за сто гадоў свайго класавага панавання стварыла больш шматлікія і больш грандыёзныя прадукцыйныя сілы, чым усе папярэднія пакаленні, разам узятыя. Пакарэнне сіл прыроды, машынная вытворчасць, прымяненне хіміі ў прамысловасці і земляробстве, параходства, чыгункі, электрычны тэлеграф, асваенне для земляробства цэлых частак свету, прыстасаванне рэк для суднаходства, цэлыя, нібыта выкліканыя з-пад зямлі, масы насельніцтва,— якое з ранейшых стагоддзяў магло падазраваць, што такія прадукцыйныя сілы дрэмлюць у нетрах грамадскай працы!

Такім чынам, мы бачылі, што сродкі вытворчасці і абмену, на аснове якіх склалася буржуазія, былі створаны ў феадальным грамадстве. На пэўнай ступені развіцця гэтых сродкаў вытворчасці і абмену адносіны, у якіх адбываліся вытворчасць і абмен феадальнага грамадства, феадальная арганізацыя земляробства і прамысловасці, адным словам, феадальныя адносіны ўласнасці, перасталі ўжо адпавядаць развіўшымся прадукцыйным сілам. Яны тармазілі вытворчасць, замест таго каб яе развіваць. Яны ператварыліся ў яе аковы. Іх неабходна было разбіць, і яны былі разбіты.

Месца іх заняла свабодная канкурэнцыя, з адпаведным ёй грамадскім і палітычным ладам, з эканамічным і палітычным панаваннем класа буржуазіі.

Падобны ж рух адбываецца на нашых вачах. Сучаснае буржуазнае грамадства, з яго буржуазнымі адносікамі вытворчасці і абмену, буржуазнымі адносінамі ўласнасці, якое стварыла нібыта чараўніцтвам такія магутныя сродкі вытворчасці і абмену, падобнае да чараўніка, які не можа больш справіцца з падземнымі сіламі, выкліканымі яго заклінаннямі. Вось ужо некалькі дзесяцігоддзяў гісторыя прамысловасці і гандлю ўяўляе сабой толькі гісторыю абурэння сучасных прадукцыйных сіл супраць сучасных вытворчых адносін, супраць тых адносін уласнасці, якія з’яўляюцца ўмовай існавання буржуазіі і яе панавання. Дастаткова ўказаць на гандлёвыя крызісы, якія, вяртаючыся перыядычна, ўсё больш і больш грозна ставяць пад пытанне існаванне ўсяго буржуазнага грамадства. У час гандлёвых крызісаў кожны раз знішчаецца значная частка не толькі вырабленых прадуктаў, але нават створаных ужо прадукцыйных сіл. У час крызісаў распачынаецца грамадская эпідэмія, якая ўсім папярэднім эпохам здалася б недарэчнасцю,— эпідэмія перавытворчасці. Грамадства аказваецца раптам адкінутым назад да становішча раптоўна наступіўшага варварства, як быццам голад, усеагульная спусташальная вайна пазбавілі яго ўсіх жыццёвых сродкаў; здаецца, што прамысловасць, гандаль знішчаны,— і чаму? Таму, што грамадства ўладае занадта вялікай цывілізацыяй, мае занадта многа жыццёвых сродкаў, мае занадта вялікую прамысловасць і гандаль. Прадукцыйныя сілы, якія знаходзяцца ў яго распараджэнні, не служаць больш развіццю буржуазных адносін уласнасці; наадварот, яны сталі непамерна вялікімі для гэтых адносін, буржуазныя адносіны затрымліваюць іх развіццё; і калі прадукцыйныя сілы пачынаюць пераадольваць гэтыя перашкоды, яны прыводзяць у расстройства ўсё буржуазнае грамадства, ставяць пад пагрозу існаванне буржуазнай уласнасці. Буржуазныя адносіны сталі занадта вузкімі, каб умясціць створанае імі багацце.— Якім шляхам пераадольвае буржуазія крызісы? 3 аднаго боку, шляхам вымушанага знішчэння цэлай масы прадукцыйных сіл, з другога боку, шляхам заваявання новых рынкаў і больш грунтоўнай эксплуатацыі старых. Чым жа, значыць? Тым, што яна падрыхтоўвае больш усебаковыя і больш сакрушальныя крызісы і змяншае сродкі процідзеяння ім.

Зброя, якою буржуазія звергнула феадалізм, накіроўваецца цяпер супраць самой буржуазіі.

Але буржуазія не толькі выкавала зброю, якая нясе ёй смерць; яна парадзіла і людзей, якія накіруюць супраць яе гэту зброю,— сучасных рабочых, пралетарыяў.

У той жа самай ступені, у якой развіваецца буржуазія, г. зн. капітал, развіваецца і пралетарыят, клас сучасных рабочых, якія толькі тады і могуць існаваць, калі знаходзяць работу, а знаходзяць яе толькі да таго часу, пакуль іх праца павялічвае капітал. Гэтыя рабочыя, вымушаныя прадаваць сябе паштучна, уяўляюць сабой такі ж самы тавар, як і ўсякі іншы прадмет гандлю, а таму ў роўнай меры зведваюць усе выпадковасці канкурэнцыі, усе хістанні рынку.

3 прычыны ўзрастаючага прымянення машын і падзелу працы, праца пралетарыяў страціла ўсякі самастойны характар, а разам з тым і ўсякую прывабнасць для рабочага. Рабочы становіцца простым прыдаткам машыны, ад яго патрабуюцца толькі самыя простыя, самыя аднастайныя, лягчэй за ўсё засваяльныя прыёмы. Выдаткі на рабочага зводзяцца ў выніку гэтага амаль выключна да жыццёвых сродкаў, неабходных для яго ўтрымання і прадаўжэння яго роду. Але цана ўсякага тавару, а значыць і працы¹⁹, раўняецца выдаткам яго вытворчасці. Таму ў той жа самай меры, у якой расце непрывабнасць працы, змяншаецца заработная плата. Больш таго: у той жа меры, у якой узрастае прымяненне машын і падзел працы, узрастае і колькасць працы, ці за кошт павелічэння ліку рабочых гадзін, або ў выніку павелічэння колькасці працы, патрабуемай у кожны дадзены прамежак часу, паскарэння ходу машын і г. д.

Сучасная прамысловасць ператварыла маленькую майстэрню патрыярхальнага майстра ў буйную фабрыку прамысловага капіталіста. Масы рабочых, скучаныя на фабрыцы, арганізуюцца па-салдацку. Як радавыя прамысловай арміі, яны ставяцца пад нагляд цэлай іерархіі унтэр-афіцэраў і афіцэраў. Яны — рабы не толькі класа буржуазіі, буржуазнай дзяржавы, штодзённа і штогадзінна занявольвае іх машына, наглядчык і перш за ўсё сам асобны буржуа-фабрыкант. Гэтая дэспатыя тым дробязней, ненавісней, яна тым больш разлютоўвае, чым больш адкрыта яе мэтай абвяшчаецца нажыва.

Чым менш майстэрства і сілы патрабуе ручная праца, г. зн. чым больш развіваецца сучасная прамысловасць, тым больш мужчынская праца выцясняецца жаночай і дзіцячай. У адносінах да рабочага класа рознасці полу і ўзросту страчваюць усякае грамадскае значэнне. Існуюць толькі рабочыя інструменты, якія патрабуюць розных выдаткаў у залежнасці ад узросту і полу.

Калі заканчваецца эксплуатацыя рабочага фабрыкантам і рабочы атрымлівае, нарэшце, наяўнымі сваю заработную плату, на яго накідваюцца другія часткі буржуазіі — домаўласнік, крамнік, ліхвяр і да т. п.

Ніжэйшыя слаі сярэдняга саслоўя: дробныя прамыслоўцы, дробныя гандляры і ранцье, рамеснікі і сяляне — усе гэтыя класы апускаюцца ў рады пралетарыяту, часткова ад таго, што іх маленькага капіталу недастаткова для вядзення буйных прамысловых прадпрыемстваў і ён не вытрымлівае канкурэнцыі з больш буйнымі капіталістамі, часткова таму, што іх прафесійнае майстэрства абясцэньваецца ў выніку ўвядзення новых метадаў вытворчасці. Так рэкрутуецца пралетарыят з усіх класаў насельніцтва.

Пралетарыят праходзіць розныя ступені развіцця. Яго барацьба супраць буржуазіі пачынаецца разам з яго існаваннем.

Спачатку барацьбу вядуць асобныя рабочыя, потым рабочыя адной фабрыкі, затым рабочыя адной галіны працы ў адной мясцовасці супраць асобнага буржуа, які іх непасрэдна эксплуатуе. Рабочыя накіроўваюць свае ўдары не толькі супраць буржуазных вытворчых адносін, але і супраць саміх прылад вытворчасці; яны знішчаюць канкурыруючыя замежныя тавары, разбіваюць машыны, падпальваюць фабрыкі, сілай спрабуюць аднавіць страчанае становішча сярэдневяковага рабочага.

На гэтай ступені рабочыя ўтвараюць рассеяную па ўсёй краіне і раздробленую канкурэнцыяй масу. Згуртаванне рабочых мас пакуль з’яўляецца яшчэ не вынікам іх уласнага аб’яднання, а толькі вынікам аб’яднання буржуазіі, якая для дасягнення сваіх уласных палітычных мэт павінна, і пакуль яшчэ можа, прыводзіць у рух увесь пралетарыят. На гэтай ступені пралетарыі змагаюцца, значыць, не са сваімі ворагамі, а з ворагамі сваіх ворагаў — з астаткамі абсалютнай манархіі, землеўладальнікамі, непрамысловымі буржуа, дробнымі буржуа. Увесь гістарычны рух сканцэнтроўваецца, такім чынам, у руках буржуазіі; кожная атрыманая ў такіх умовах перамога з’яўляецца перамогай буржуазіі.

Але з развіццём прамысловасці пралетарыят не толькі ўзрастае колькасна; ён збіраецца ў вялікія масы, сіла яго расце, і ён усё больш яе адчувае. Інтарэсы і ўмовы жыцця пралетарыяту ўсё больш і больш ураўноўваюцца па меры таго, як машыны ўсё больш сціраюць розніцу паміж асобнымі відамі працы і амаль усюды зводзяць заработную плату да аднолькава нізкага ўзроўню. Узрастаючая канкурэнцыя буржуа паміж сабою і выклікаемыя ёю гандлёвыя крызісы вядуць да таго, што заработная плата рабочых становіцца ўсё больш няўстойлівай; бесперапыннае ўдасканаленне машын, якое ўсё хутчэй развіваецца, робіць жыццёвае становішча пралетарыяў усё менш забяспечаным; сутыкненні паміж асобным рабочым і асобным буржуа ўсё больш набываюць характар сутыкненняў паміж двума класамі. Рабочыя пачынаюць з таго, што ўтвараюць кааліцыі²⁰ супраць буржуа; яны выступаюць супольна для абароны сваёй заработнай платы. Яны засноўваюць нават пастаянныя асацыяцыі для таго, каб забяспечыць сябе сродкамі на выпадак магчымых сутыкненняў. Месцамі барацьба пераходзіць у адкрытыя паўстанні.

Рабочыя час ад часу перамагаюць, але гэтыя перамогі толькі часовыя. Сапраўдным вынікам іх барацьбы з’яўляецца не непасрэдны поспех, а аб’яднанне рабочых, якое ўсё больш пашыраецца. Яму садзейнічаюць усё ўзрастаючыя сродкі зносін, якія ствараюцца буйной прамысловасцю і наладжваюць сувязь паміж рабочымі розных мясцовасцей. Толькі гэта сувязь і патрабуецца для таго, каб цэнтралізаваць многія мясцовыя ачагі барацьбы, якая мае ўсюды аднолькавы характар, і зліць іх у адну нацыянальную, класавую барацьбу. А ўсякая класавая барацьба ёсць барацьба палітычная. I аб’яднанне, для якога сярэдневяковым гараджанам з іх прасёлачнымі дарогамі патрабаваліся стагоддзі, дасягаецца сучаснымі пралетарыямі, дзякуючы чыгункам, на працягу нямногіх гадоў.

Гэта арганізацыя пралетарыяў у клас, і тым самым — у палітычную партыю, штохвілінна зноў разбураецца канкурэнцыяй паміж самімі рабочымі. Але яна ўзнікае зноў і зноў, становячыся кожны раз дужэйшай, мацнейшай, магутнейшай. Яна прымушае прызнаць асобныя інтарэсы рабочых у закападаўчым парадку, выкарыстоўваючы для гэтага нелады паміж асобнымі слаямі буржуазіі. Напрыклад, закон аб дзесяцігадзінным рабочым дні ў Англіі.

Наогул сутыкненні ўнутры старога грамадства ў многіх адносінах садзейнічаюць працэсу развіцця пралетарыяту. Буржуазія вядзе бесперапынную барацьбу: спачатку супраць арыстакратыі, пазней супраць тых частак самой жа буржуазіі, інтарэсы якіх прыходзяць у супярэчнасць з прагрэсам прамысловасці, і пастаянна — супраць буржуазіі ўсіх зарубежных краін. Ва ўсіх гэтых бітвах яна вымушана звяртацца да пралетарыяту, заклікаць яго на дапамогу і ўцягваць яго такім чынам у палітычны рух. Яна, значыць, сама перадае пралетарыяту элементы сваёй уласнай адукацыі²¹, г. зн. зброю супраць самой сябе.

Далей, як мы бачылі, прагрэс, прамысловасці спіхвае ў рады пралетарыяту цэлыя слаі пануючага класа або, па крайняй меры, ставіць пад пагрозу ўмовы іх жыцця. Яны таксама прыносяць пралетарыяту вялікую колькасць элементаў адукацыі.

Нарэшце, у тыя перыяды, калі класавая барацьба набліжаецца да развязкі, працэс разлажэння ўнутры пануючага класа, унутры ўсяго старога грамадства набывае такі бурны, такі рэзкі характар, што невялікая частка пануючага класа адракаецца ад яго і прымыкае да рэвалюцыйнага класа, да таго класа, якому належыць будучыня. Вось чаму, як раней частка дваранства пераходзіла да буржуазіі, так цяпер частка буржуазіі пераходзіць да пралетарыяту, іменна — частка буржуа-ідэолагаў, якія ўзвысіліся да тэарэтычнага разумення ўсяго ходу гістарычнага руху.

3 усіх класаў, якія процістаяць цяпер буржуазіі, толькі пралетарыят уяўляе сабой сапраўды рэвалюцыйны клас. Усе іншыя класы прыходзяць у заняпад і знішчаюцца з развіццём буйной прамысловасці, пралетарыят жа ёсць яе ўласны прадукт.

Сярэднія саслоўі: дробны прамысловец, дробны гандляр, рамеснік і селянін — усе яны змагаюцца з буржуазіяй для таго, каб выратаваць сваё існаванне ад гібелі, як сярэдніх саслоўяў. Яны, значыць, не рэвалюцыйныя, а кансерватыўныя. Нават больш, яны рэакцыйныя: яны імкнуцца павярнуць назад кола гісторыі. Калі яны рэвалюцыйныя, то пастолькі, паколькі іх чакае пераход у рады пралетарыяту, паколькі яны абараняюць не свае цяперашнія, а свае будучыя інтарэсы, паколькі яны пакі-даюць свой уласны пункт гледжання для таго, каб стаць на пункт гледжання пралетарыяту.

Люмпен-пралетарыят, гэты пасіўны прадукт гніення самых ніжэйшых слаёў старога грамадства, месцамі ўцягваецца пралетарскай рэвалюцыяй у рух, але ў выніку ўсяго свайго жыццёвага становішча ён значна больш схільны прадаваць сябе для рэакцыйных падкопаў.

Жыццёвыя ўмовы старога грамадства ўжо знішчаны ў жыццёвых умовах пралетарыяту. У пралетарыя няма ўласнасці; яго адносіны да жонкі і дзяцей не маюць больш нічога агульнага з буржуазнымі сямейнымі адносінамі; сучасная прамысловая праца, сучасны прыгнёт капіталу, аднолькавы як у Англіі, так і ў Францыі, як у Амерыцы, так і ў Германіі, сцерлі з яго ўсякі нацыянальны характар. Законы, мараль, рэлігія — усё гэта для яго не больш як буржуазныя забабоны, за якімі скрываюцца буржуазныя інтарэсы.

Усе ранейшыя класы, заваяваўшы сабе панаванне, імкнуліся ўмацаваць ужо набытае імі становішча ў жыцці, падпарадкоўваючы ўсё грамадства ўмовам, якія забяспечваюць іх спосаб прысваення. Пралетарыі ж могуць заваяваць грамадскія прадукцыйныя сілы, толькі знішчыўшы свой уласны цяперашні спосаб прысваення, а тым самым і ўвесь існаваўшы да гэтага часу спосаб прысваення ў цэлым. У пралетарыяў няма нічога свайго, што трэба было б ім ахоўваць, яны павінны разбурыць усё, што да гэтага часу ахоўвала і забяспечвала прыватную ўласнасць.

Усе рухі, якія да гэтага часу адбываліся, былі рухамі меншасці або здзяйсняліся ў інтарэсах меншасці. Пралетарскі рух ёсць самастойны рух велізарнай большасці ў інтарэсах велізарнай большасці. Пралетарыят, самы ніжэйшы слой сучаснага грамадства, не можа падняцца, не можа выпраміцца без таго, каб пры гэтым не ўзляцела ў паветра ўся ўзвышаючаяся над ім надбудова з слаёў, якія ўтвараюць афіцыйнае грамадства.

Калі не па зместу, то па форме барацьба пралетарыяту супраць буржуазіі з’яўляецца спачатку барацьбой нацыянальнай. Пралетарыят кожнай краіны, зразумела, павінен перш за ўсё пакончыць са сваёй уласнай буржуазіяй.

Апісваючы найбольш агульныя фазы развіцця пралетарыяту, мы прасочвалі больш-менш прыкрытую грамадзянскую вайну ўнутры існуючага грамадства аж да таго пункта, калі яна ператвараецца ў адкрытую рэвалюцыю, і пралетарыят засноўвае сваё панаванне шляхам насільнага звяржэння буржуазіі.

Усе да гэтага часу існаваўшыя грамадствы засноўваліся, як мы бачылі, на антаганізме паміж класамі прыгнятаючымі і прыгнечанымі. Але, каб магчыма было прыгнятаць які-небудзь клас, неабходна забяспечыць умовы, пры якіх ён мог бы весці, па крайняй меры, сваё рабскае існаванне. Прыгонны ў прыгонным стане выбіўся да становішча члена камуны гэтак жа, як дробны буржуа пад ярмом феадальнага абсалютызму выбіўся да становішча буржуа. Наадварот, сучасны рабочы з прагрэсам прамысловасці не паднімаецца, а ўсё больш апускаецца ніжэй умоў існавання свайго ўласнага класа. Рабочы становіцца паўперам, і паўперызм расце яшчэ хутчэй, чым насельніцтва і багацце. Гэта ясна паказвае, што буржуазія няздольна заставацца далей пануючым класам грамадства і навязваць усяму грамадству ўмовы існавання свайго класа ў якасці рэгулюючага закону. Яна няздольна панаваць, таму што няздольна забяспечыць свайму рабу нават рабскага ўзроўню існавання, таму што вымушана даць яму апусціцца да такога становішча, калі яна сама павінна яго карміць, замест таго каб карміцца за яго кошт. Грамадства не можа больш жыць пад яе ўладай, г. зн. яе жыццё несумяшчальна больш з грамадствам.

Асноўнай умовай існавання і панавання класа буржуазіі з’яўляецца накапленне багацця ў руках прыватных асоб, утварэнне і павелічэнне капіталу. Умовай існавання капіталу з’яўляецца наёмная праца. Наёмная праца трымаецца выключна на канкурэнцыі рабочых паміж сабой. Прагрэс прамысловасці, міжвольным носьбітам якога. з’яўляецца буржуазія, бяссільная яму супраціўляцца, ставіць на месца раз’яднання рабочых канкурэнцыяй рэвалюцыйнае аб’яднанне іх пры дапамозе асацыяцыі. Такім чынам, з развіццём буйной прамысловасці з-пад ног буржуазіі вырываецца сама аснова, на якой яна вырабляе і прысвойвае прадукты. Яна параджае перш за ўсё сваіх уласных магільшчыкаў. Яе гібель і перамога пралетарыяту аднолькава непазбежны.

У якіх адносінах стаяць камуністы да пралетарыяў наогул?

Камуністы не з’яўляюцца асобай партыяй, якая процістаіць іншым рабочым партыям.

У іх няма ніякіх інтарэсаў, асобных ад інтарэсаў усяго пралетарыяту ў цэлым.

Яны не выстаўляюць ніякіх асобых²² прынцыпаў, пад якія яны хацелі б падагнаць пралетарскі рух.

Камуністы адрозніваюцца ад астатніх пралетарскіх партый толькі тым, што, з аднаго боку, у барацьбе пралетарыяў розных нацый яны выдзяляюць і адстойваюць агульныя, не залежныя ад нацыянальнасці інтарэсы ўсяго пралетарыяту; з другога боку, тым, што на розных ступенях развіцця, праз якія праходзіць барацьба пралетарыяту з буржуазіяй, яны заўсёды з’яўляюцца прадстаўнікамі інтарэсаў руху ў цэлым.

Камуністы, значыць, на практыцы з’яўляюцца самай рашучай часткай рабочых партый усіх краін, якая заўсёды заахвочвае да руху наперад²³, а ў тэарэтычных адносінах у іх перад астатняй масай пралетарыяту перавага ў разуменні ўмоў, ходу і агульных вынікаў пралетарскага руху.

Бліжэйшая мэта камуністаў тая ж самая, што і ўсіх астатніх пралетарскіх партый: фарміраванне пралетарыяту ў клас, звяржэнне панавання буржуазіі, заваяванне пралетарыятам палітычнай улады.

Тэарэтычныя палажэнні камуністаў ні ў якой меры не грунтуюцца на ідэях, прынцыпах, выдуманых ці адкрытых тым або іншым абнавіцелем свету.

Яны з’яўляюцца толькі агульным выражэннем сапраўдных адносін класавай барацьбы, якая адбываецца, выражэннем гістарычнага руху, што ажыццяўляецца на нашых вачах. Знішчэнне раней існаваўшых адносін уласнасці не з’яўляецца нечым уласцівым выключна камунізму.

Усе адносіны ўласнасці падвяргаліся пастаяннай гістарычнай змене, пастаянным гістарычным змяненням.

Напрыклад, французская рэвалюцыя адмяніла феадальную ўласнасць, замяніўшы яе ўласнасцю буржуазнай.

Адметнай рысай камунізму з’яўляецца не адмена ўласнасці наогул, а адмена буржуазнай уласнасці.

Але сучасная буржуазная прыватная ўласнасць ёсць апошняе і самае поўнае выражэнне такой вытворчасці і прысваення прадуктаў, якое трымаецца на класавых антаганізмах, на эксплуатацыі адных другімі²⁴.

У гэтым сэнсе камуністы могуць выразіць сваю тэорыю адным палажэннем: знішчэнне прыватнай уласнасці.

Нас, камуністаў, папракалі ў тым, што мы хочам знішчыць уласнасць, асабіста набытую, здабытую сваёй працай, уласнасць, якая ўтварае аснову ўсякай асабістай свабоды, дзейнасці і самастойнасці.

Заробленая, сумленна нажытая, здабытая сваёй працай уласнасць! Ці гаворыце вы аб дробнабуржуазнай, дробнасялянскай уласнасці, якая папярэднічала ўласнасці буржуазнай? Нам няма патрэбы яе знішчаць, раз-віццё прамысловасці яе знішчыла і знішчае дзень пры дні.

Ці, можа, вы гаворыце аб сучаснай буржуазнай прыватнай уласнасці?

Але хіба наёмная праца, праца пралетарыя, стварае яму ўласнасць? Ні ў якім разе. Яна стварае капітал, г. зн. уласнасць, якая эксплуатуе наёмную працу, уласнасць, якая можа павялічвацца толькі пры ўмове, што яна параджае новую наёмную працу, каб зноў яе эксплуатаваць. Уласнасць у яе сучасным выглядзе рухаецца ў процілегласці паміж капіталам і наёмнай працай. Разгледзім жа абодва бакі гэтай процілегласці.

Быць капіталістам — значыць займаць у вытворчасці не толькі чыста асабістае, але і грамадскае становішча. Капітал — гэта калектыўны прадукт і можа быць прыведзены ў рух толькі сумеснай дзейнасцю многіх членаў грамадства, а ў канчатковым выніку — толькі сумеснай дзейнасцю ўсіх членаў грамадства.

Такім чынам, капітал — не асабістая, а грамадская сіла.

Значыць, калі капітал будзе ператвораны ў калектыўную, усім членам грамадства прыналежную, уласнасць, то гэта не будзе ператварэннем асабістай уласнасці ў грамадскую. Зменіцца толькі грамадскі характар уласнасці. Яна страціць свой класавы характар.

Пяройдзем да наёмнай працы.

Сярэдняя цана наёмнай працы ёсць мінімум заработнай платы, г. зн. сума жыццёвых сродкаў, неабходных для захавання жыцця рабочага як рабочага. Значыць, таго, што наёмны рабочы прысвойвае ў выніку сваёй дзейнасці, ледзь хапае для ўзнаўлення яго жыцця. Мы зусім не маем намеру знішчыць гэта асабістае прысваенне прадуктаў працы, што служаць непасрэдна для ўзнаўлення жыцця, прысваенне, не пакідаючае ніякага лішку, які мог бы стварыць уладу над чужой працай. Мы хочам знішчыць толькі нікчэмны характар такога прысваення, калі рабочы жыве толькі для таго, каб павялічваць капітал, і жыве ўсяго пастолькі, паколькі гэтага патрабуюць інтарэсы пануючага класа.

У буржуазным грамадстве жывая праца ёсць толькі сродак павялічваць накопленую працу. У камуністычным грамадстве накопленая праца — гэта толькі сродак расшыраць, узбагачаць, аблягчаць жыццёвы працэс рабочых.

Такім чынам, у буржуазным грамадстве мінулае пануе над сучасным, у камуністычным грамадстве — сучаснае над мінулым. У буржуазным грамадстве капітал уладае самастойнасцю і індывідуальнасцю, між тым як працоўны індывідуум пазбаўлены самастойнасці і абязлічаны.

I знішчэнне гэтых адносін буржуазія называе скасаваннем асобы і свабоды! Яна мае рацыю. Сапраўды, гаворка ідзе аб скасаванні буржуазнай асобы, буржуазнай самастойнасці і буржуазнай свабоды.

Пад свабодай, у рамках цяперашніх буржуазных вы-творчых адносін, разумеюць свабоду гандлю, свабоду куплі і продажу.

Але з падзеннем гандлярства падзе і свабоднае гандлярства. Размовы аб свабодным гандлярстве, як і ўсе іншыя напышлівыя размовы нашых буржуа аб свабодзе, маюць наогул сэнс толькі ў адносінах да несвабоднага гандлярства, да заняволенага гараджаніна сярэдневякоўя, а не ў адносінах да камуністычнага знішчэння гандлярства, буржуазных вытворчых адносін і самой буржуазіі.

Вам здаецца жахлівым тое, што мы хочам знішчыць прыватную ўласнасць. Але ў вашым цяперашнім грамадстве прыватная ўласнасць знішчана для дзевяці дзесятых яго членаў; яна існуе іменна дзякуючы таму, што не існуе для дзевяці дзесятых. Вы папракаеце нас, значыць, у тым, што мы хочам знішчыць уласнасць, якая прадугледжвае ў якасці неабходнай умовы адсутнасць уласнасці ў велізарнай большасці грамадства.

Адным словам, вы папракаеце нас у тым, што мы хочам знішчыць вашу ўласнасць. Так, мы сапраўды хочам гэта зрабіць.

3 таго моманту, калі нельга будзе больш ператвараць працу ў капітал, у грошы, у зямельную рэнту, карацей — у грамадскую сілу, якую можна манапалізаваць, г. зн. з таго моманту, калі асабістая ўласнасць не зможа больш ператварацца ў буржуазную ўласнасць,— з гэтага моманту, заяўляеце вы, асоба знішчана.

Вы прызнаяцеся, значыць, што асобай вы не лічыце нікога, апрача буржуа, г. зн. буржуазнага ўласніка. Такая асоба сапраўды павінна быць знішчана.

Камунізм ні ў кога не адбірае магчымасці прысваення грамадскіх прадуктаў, ён адбірае толькі магчымасць пры дапамозе гэтага прысваення занявольваць чужую працу.

Выстаўлялі пярэчанне, быццам са знішчэннем прыватнай уласнасці спыніцца ўсякая дзейнасць і запануе ўсеагульная ленасць.

У такім выпадку буржуазнае грамадства павінна было б даўно загінуць ад ленасці, бо тут той, хто працуе, нічога не набывае, а той, хто набывае, не працуе. Усе гэтыя апаскі зводзяцца да таўталогіі, што няма больш наёмнай працы, паколькі не існуе больш капіталу.

Усе пярэчанні, накіраваныя супраць камуністычнага спосабу прысваення і вытворчасці матэрыяльных прадуктаў, пашыраюцца таксама на прысваенне і вытворчасць прадуктаў разумовай працы. Падобна да таго як знішчэнне класавай уласнасці здаецца буржуа знішчэннем самой вытворчасці, так і знішчэнне класавай адукацыі для яго раўназначнае знішчэнню адукацыі наогул.

Адукацыя, гібель якой ён аплаквае, з’яўляецца для велізарнай большасці ператварэннем у прыдатак машыны.

Але не спрачайцеся з намі, ацэньваючы пры гэтым ад-мену буржуазнай уласнасці з пункту гледжання вашых буржуазных уяўленняў аб свабодзе, адукацыі, праве і г. д. Вашы ідэі самі з’яўляюцца прадуктам буржуазных вытворчых адносін і буржуазных адносін уласнасці, гэтак жа сама як ваша права ёсць толькі ўзведзеная ў закон воля вашага класа, воля, змест якой вызначаецца матэрыяльнымі ўмовамі жыцця вашага класа.

Ваша прадузятае ўяўленне, якое прымушае вас ператвараць свае вытворчыя адносіны і адносіны ўласнасці з адносін гістарычных, мінучых у працэсе развіцця вы-творчасці, у вечныя законы прыроды і розуму, вы падзяляеце з усімі панаваўшымі раней і загінуўшымі класамі. Калі заходзіць гаворка аб буржуазнай уласнасці, вы не смееце больш зразумець таго, што здаецца вам зразумелым у адносінах уласнасці антычнай або феадальнай.

Знішчэнне сям’і! Нават самыя крайнія радыкалы абураюцца гэтым гнюсным намерам камуністаў.

На чым заснавана сучасная, буржуазная сям’я? На капітале, на прыватнай нажыве. У зусім развітым выглядзе яна існуе толькі для буржуазіі; але яна знаходзіць сваё дапаўненне ў вымушанай бессямейнасці пралетарыяў і ў публічнай прастытуцыі.

Буржуазная сям’я натуральна адпадае разам з адпадзеннем гэтага яе дапаўнення, і абедзве разам знікнуць са знікненнем капіталу.

Або вы папракаеце нас у тым, што мы хочам спыніць эксплуатацыю дзяцей іх бацькамі? Мы прызнаёмся ў гэтым злачынстве.

Але вы сцвярджаеце, што, замяняючы дамашняе выхаванне грамадскім, мы хочам знішчыць самыя дарагія для чалавека адносіны.

А хіба ваша выхаванне не вызначаецца грамадствам? Хіба яно не вызначаецца грамадскімі адносінамі, у якіх вы выхоўваеце, не вызначаецца прамым або ўскосным умяшаннем грамадства праз школу і г. д.? Камуністы не выдумляюць уплыву грамадства на выхаванне; яны толькі змяняюць характар выхавання, вырываюць яго з-пад уплыву пануючага класа.

Буржуазныя разглагольстваванні аб сям’і і выхаванні, аб пяшчотных адносінах паміж бацькамі і дзецьмі выклікаюць тым больш агіды, чым больш разбураюцца ўсе сямейныя сувязі ў асяроддзі пралетарыяту дзякуючы развіццю буйной прамысловасці, чым больш дзеці ператвараюцца ў простыя прадметы гандлю і рабочыя інструменты.

Але вы, камуністы, хочаце ўвесці агульнасць жонак,— крычыць нам хорам уся буржуазія.

Буржуа глядзіць на сваю жонку як на простую прыладу вытворчасці. Ён чуе, што прылады вытворчасці мяркуецца аддаць у агульнае карыстанне, і, вядома, не можа вызваліцца ад думкі, што і жанчын напаткае такі ж самы лёс.

Ён нават і не падазрае, што гаворка ідзе якраз аб знішчэнні такога становішча жанчыны, калі яна з’яўляецца простай прыладай вытворчасці.

Між іншым, няма нічога больш смешнага за высока-маральны жах нашых буржуа адносна ўяўнай афіцыйнай агульнасці жонак у камуністаў. Камуністам няма патрэбы ўводзіць агульнасць жонак, яна існавала амаль заўсёды.

Нашы буржуа, не задавальняючыся тым, што ў іх рас-параджэнні знаходзяцца жонкі і дочкі іх рабочых, не гаворачы ўжо аб афіцыйнай прастытуцыі, бачаць асаблівую асалоду ў тым, каб спакушаць жонак адзін у другога.

Буржуазны шлюб з’яўляецца ў сапраўднасці агульнасцю жонак. Камуністам можна было б зрабіць папрок хіба толькі ў тым, быццам яны хочуць увесці замест крывадушна-прыкрытай агульнасці жонак афіцыйную, адкрытую. Але ж само сабой зразумела, што са знішчэннем цяперашніх вытворчых адносін знікне і вынікаючая з іх агульнасць жонак, г. зн. афіцыйная і неафіцыйная прастытуцыя.

Далей, камуністаў папракаюць, быццам яны хочуць адмяніць айчыну, нацыянальнасць.

Рабочыя не маюць айчыны. У іх нельга адабраць тое, чаго ў іх няма. Паколькі пралетарыят павінен перш за ўсё заваяваць палітычнае панаванне, узняцца да становішча нацыянальнага класа²⁵, канстытуіравацца як нацыя, ён сам пакуль яшчэ нацыянальны, хоць зусім не ў тым сэнсе, як разумее гэта буржуазія.

Нацыянальная адасобленасць і процілегласці народаў усё больш і больш знікаюць ужо з развіццём буржуазіі, са свабодай гандлю, сусветным рынкам, з аднастайнасцю прамысловай вытворчасці і адпаведных ёй умоў жыцця.

Панаванне пралетарыяту яшчэ больш паскорыць іх знікненне. Злучэнне намаганняў, па крайняй меры цывілізаваных краін, ёсць адна з першых умоў вызвалення пралетарыяту.

У той жа меры, у якой будзе знішчана эксплуатацыя аднаго індывідуума другім, знішчана будзе і эксплуатацыя адной нацыі другой.

Разам з антаганізмам класаў унутры нацый знікнуць і варожыя адносіны нацый паміж сабой.

Абвінавачанні супраць камунізму, якія выстаўляюцца з рэлігійных, філасофскіх і наогул ідэалагічных пунктаў гледжання, не заслугоўваюць падрабязнага разгляду.

Ці патрэбна асобая глыбакадумнасць, каб зразумець, што разам з умовамі жыцця людзей, з іх грамадскімі адносінамі, з іх грамадскім быццём змяняюцца таксама і іх уяўленні, погляды і паняцці,— адным словам, іх свядомасць?

Што ж даказвае гісторыя ідэй, як не тое, што духоўная вытворчасць пераўтвараецца разам з матэрыяльнай? Пануючымі ідэямі любога часу былі заўсёды толькі ідэі пануючага класа.

Гавораць аб ідэях, якія рэвалюцыянізуюць усё грамадства; гэтым выражаюць толькі той факт, што ўнутры старога грамадства ўтварыліся элементы новага, што поруч з разлажэннем старых умоў жыцця ідзе і разлажэнне старых ідэй.

Калі старажытны свет хіліўся да гібелі, старажытныя рэлігіі былі пераможаны хрысціянскай рэлігіяй. Калі хрысціянскія ідэі ў ⅩⅧ стагоддзі гінулі пад ударам асветніцкіх ідэй, феадальнае грамадства вяло свой смяротны бой з рэвалюцыйнай у той час буржуазіяй. Ідэі свабоды сумлення і рэлігіі выражалі ў абсягу ведаў толькі панаванне свабоднай канкурэнцыі.

«Але», скажуць нам, «рэлігійныя, маральныя, філасофскія, палітычныя, прававыя ідэі і г. д., вядома, змяняліся ў ходзе гістарычнага развіцця. Рэлігія ж, маральнасць, філасофія, палітыка, права заўсёды захоўваліся ў гэтым бесперапынным змяненні.

Да таго ж існуюць вечныя ісціны, як свабода, справядлівасць і г. д., агульныя для ўсіх стадый грамадскага развіцця. Камунізм жа адмяняе вечныя ісціны, ён адмяняе рэлігію, маральнасць, замест таго каб абнавіць іх; значыць, ён супярэчыць усяму папярэдняму ходу гістарычнага развіцця».

Да чаго зводзіцца гэта абвінавачанне? Гісторыя ўсіх дагэтуль існаваўшых грамадстваў рухалася ў класавых процілегласцях, якія ў розныя эпохі складваліся па-рознаму.

Але якія б формы яны ні набывалі, эксплуатацыя адной часткі грамадства другою з’яўляецца фактам, агульным для ўсіх мінулых стагоддзяў. Не дзіўна таму, што грамадская свядомасць усіх вякоў, нягледзячы на ўсю разнастайнасць і ўсе адрозненні, рухаецца ў пэўных агульных формах, у формах свядомасці, якія зусім знікнуць толькі з канчатковым знікненнем процілегласці класаў.

Камуністычная рэвалюцыя ёсць самы рашучы разрыў з атрыманымі ў спадчыну ад мінулага адносінамі ўласнасці; не дзіўна, што ў ходзе свайго развіцця яна самым рашучым чынам парывае з ідэямі, атрыманымі ў спадчыну ад мінулага.

Пакінем, аднак, пярэчанні буржуазіі супраць камунізму.

Мы бачылі ўжо вышэй, што першым крокам у рабочай рэвалюцыі з’яўляецца ператварэнне пралетарыяту ў пануючы клас, заваяванне дэмакратыі.

Пралетарыят выкарыстоўвае сваё палітычнае панаванне для таго, каб вырваць у буржуазіі крок за крокам увесь капітал, цэнтралізаваць усе прылады вытворчасці ў руках дзяржавы, г. зн. пралетарыяту, арганізаванага як пануючы клас, і як найхутчэй павялічыць суму прадукцыйных сіл.

Гэта можа, вядома, адбыцца спачатку толькі пры дапамозе дэспатычнага ўмяшання ў права ўласнасці і ў буржуазныя вытворчыя адносіны, г. зн. пры дапамозе мерапрыемстваў, якія эканамічна здаюцца недастатковымі і негрунтоўнымі, але якія ў ходзе руху перарастаюць самі сябе²⁶ і з’яўляюцца непазбежнымі як сродак для перавароту ва ўсім спосабе вытворчасці.

Гэтыя мерапрыемствы будуць, вядома, розныя ў розных краінах.

Аднак у найбольш перадавых краінах могуць быць амаль усюды прыменены наступныя меры:

1. Экспрапрыяцыя зямельнай уласнасці і накіраванне зямельнай рэнты на пакрыццё дзяржаўных расходаў.
2. Высокі прагрэсіўны падатак.
3. Адмена права спадчыны.
4. Канфіскацыя маёмасці ўсіх эмігрантаў і мяцежнікаў.
5. Цэнтралізацыя крэдыту ў руках дзяржавы пры дапамозе нацыянальнага банка з дзяржаўным капіталам і з выключнай манаполіяй.
6. Цэнтралізацыя ўсяго транспарту ў руках дзяржавы.
7. Павелічэнне колькасці дзяржаўных фабрык, прылад вытворчасці, расчыстка пад поле і паляпшэнне зямель па агульнаму плану.
8. Аднолькавая абавязковасць працы для ўсіх, арганізацыя прамысловых армій, у асаблівасці для земляробства.
9. Злучэнне земляробства з прамысловасцю, садзейнічанне паступовай ліквідацыі адрознення паміж горадам і вёскай²⁷.
10. Грамадскае і бясплатнае выхаванне ўсіх дзяцей. Ліквідацыя фабрычнай працы дзяцей у сучаснай яе форме. Злучэнне выхавання з матэрыяльнай вытворчасцю і г. д.

Калі ў ходзе развіцця знікнуць класавыя адрозненні і ўся вытворчасць сканцэнтруецца ў руках асацыяцыі індывідаў, тады публічная ўлада страціць свой палітычны характар. Палітычная ўлада ва ўласным сэнсе слова — гэта арганізаванае насілле аднаго класа для падаўлення другога. Калі пралетарыят у барацьбе супраць буржуазіі абавязкова аб’ядноўваецца ў клас, калі шляхам рэвалюцыі ён ператварае сябе ў пануючы клас і ў якасці пануючага класа сілай скасоўвае старыя вытворчыя адносіны, то разам з гэтымі вытворчымі адносінамі ён знішчае ўмовы існавання класавай процілегласці, знішчае класы наогул, а тым самым і сваё ўласнае панаванне як класа.

На месца старога буржуазнага грамадства з яго класамі і класавымі процілегласцямі прыходзіць асацыяцыя, у якой свабоднае развіццё кожнага з’яўляецца ўмовай свабоднага развіцця ўсіх.

Пасля таго, што было сказана ў раздзеле Ⅱ, зразумелымі з’яўляюцца адносіны камуністаў да склаўшыхся ўжо рабочых партый, г. зн. іх адносіны да чартыстаў у Англіі і да прыхільнікаў аграрнай рэформы ў Паўночнай Амерыцы.

Камуністы змагаюцца ў імя бліжэйшых мэт і інтарэсаў рабочага класа, але ў той жа час у руху сённяшняга дня яны адстойваюць і будучыню руху. У Францыі, у барацьбе супраць кансерватыўнай і радыкальнай буржуазіі, камуністы прымыкаюць да сацыялістычна-дэмакратычнай партыі³⁷ не адмаўляючыся тым не менш ад права адносіцца крытычна да фраз і ілюзій, якія вынікаюць з рэвалюцыйнай традыцыі.

У Швейцарыі яны падтрымліваюць радыкалаў, не выпускаючы, аднак, з-пад увагі, што гэта партыя складаецца з супярэчлівых элементаў, часткова з дэмакратычных сацыялістаў у французскім стылі, часткова з радыкальных буржуа.

Сярод палякаў камуністы падтрымліваюць партыю, якая ставіць аграрную рэвалюцыю ўмовай нацыянальнага вызвалення, тую самую партыю, якая выклікала кракаўскае паўстанне 1846 года.

У Германіі, паколькі буржуазія выступае рэвалюцыйна, камуністычная партыя змагаецца разам з ёю супраць абсалютнай манархіі, феадальнай зямельнай уласнасці і рэакцыйнага мяшчанства.

Але ні на хвіліну не перастае яна выпрацоўваць у рабочых магчыма больш яснае ўсведамленне варожай процілегласці паміж буржуазіяй і пралетарыятам, каб нямецкія рабочыя маглі зараз жа выкарыстаць грамадскія і палітычныя ўмовы, якія павінна прынесці з сабой панаванне буржуазіі, як зброю супраць яе ж самой, каб, зараз жа пасля звяржэння рэакцыйных класаў у Германіі, пачалася барацьба супраць самой буржуазіі.

На Германію камуністы звяртаюць галоўную сваю ўвагу таму, што яна знаходзіцца напярэдадні буржуазнай рэвалюцыі, таму, што яна зробіць гэты пераварот пры больш прагрэсіўных умовах еўрапейскай цывілізацыі наогул, са значна больш развітым пралетарыятам, чым у Англіі ⅩⅦ і ў Францыі ⅩⅧ стагоддзя. Нямецкая буржуазная рэвалюцыя, значыць, можа быць толькі непасрэдным пралогам пралетарскай рэвалюцыі.

Адным словам, камуністы ўсюды падтрымліваюць усякі рэвалюцыйны рух, накіраваны супраць існуючага грамадскага і палітычнага ладу.

Ва ўсіх гэтых рухах яны выстаўляюць на першае месца пытанне аб уласнасці, як асноўнае пытанне руху, незалежна ад таго, ці набыў ён больш-менш развітую форму.

Нарэшце, камуністы ўсюды дабіваюцца аб’яднання і пагаднення паміж дэмакратычнымі партыямі ўсіх краін.

Камуністы лічаць ганебнай справай утойваць свае погляды і намеры. Яны адкрыта заяўляюць, што іх мэты могуць быць дасягнуты толькі шляхам насільнага звяржэння ўсяго існуючага грамадскага ладу. Няхай пануючыя класы дрыжаць перад Камуністычнай Рэвалюцыяй. Пралетарыям няма чаго ў ёй губляць апрача сваіх ланцугоў. Набудуць жа яны ўвесь свет.

Пралетарыі усіх краін, яднайцеся!